فهرست مطالب
بیدمشک درخت یا درختچه‌ای زینتی از خانواده بیدها است. این گیاه علاوه بر زیبایی، کاربردهای متفاوت دیگری از جمله پزشکی و دارویی، خوراکی، صنعتی، اکولوژی و زیست محیطی، تامین انرژی و … دارد. از گل‌آذین (شاتون)های این گیاه در تهیه عرق و اسانس بیدمشک استفاده می‌کنند. همچنین دمنوش پوست، برگ و گل‌های این گیاه نیز فواید بی‌نظیری دارد. این گیاه بومی خاورمیانه است اما بیشتر گیاهشناسان معتقدند که این گونه از بیدها، بومی کشور ایران است. ارزش صادرات این گیاه ارزشمند در جهان در سال 2022، حدود 409 میلیون دلار بوده که کشورهای هلند و ایالات متحده به ترتیب بیشترین حجم صادرات و واردات را داشته‌اند. همچنین رتبه ایران در صادرات این محصول 63ام جهان و ارزش صادرات آن حدود 102 هزار دلار آمریکا بوده است.
ویژگی‌های بیدمشک
بیدمشک درخت یا درختچه‌ای زینتی از گروه بیدها (Salix) و خانواده بیدیان(Salicaceae) است. بیدها با حدود 530 گونه در جهان و 31 گونه در ایران، به‌عنوان پیچیده‌ترین گروه گیاهان چوبی در مناطق معتدل، شناخته شده هستند. بیدمشک با نام انگلیسی(Pussy willow) و نام علمی(Salix aegyptiaca)، یکی از انواع این گروه، دارای گل‌های زرد کم رنگ به شکل دم گربه است. درخت بیدمشک دو پایه است. یعنی گل‌های نر و ماده از هم جدا هستند و تفاوت ظاهری دارند.
.
این گیاه سریع رشد میکند و ارتفاع آن تا 10 متر نیز می‌رسد، همچنین سنبله‌های کرکی آن زودتر از برگ‌های آن می‌رویند و از اولین نشانه‌های بهار هستند. تنه درخت بیدمشک به رنگ‌های خاکستری، سبزه تیره تا زیتونی با برجستگی‌هایی که بر زیر پوست و روی چوب آن وجود دارد است. برگ‌های سبز رنگ، بیضی مانند، پهن و بزرگی دارد. برگ‌های آن در پایه‌های نر و پایه‌های ماده متفاوت است. روی برگ سبز تیره و پشت آن كركدار و روشن می‌باشد. برگ‌های درختان ماده معمولا بیضی تر و پهن‌تر از برگ‌های درختان نر است. به گل‌های معطر این گیاه، گل‌آذین، شاتون و سنبله می‌گویند.
.
این سنبله‌ها، ضخیم با کرک‌های بلند به طول 2 تا 5/3 میلیمتر هستند. گل های نر و ماده از هم جدا هستند و گل‌آذین‌های نر حدود 5 سانتیمتر و گل‌آذین‌های ماده 10 سانتیمتر طول دارند. همچنین چون جاذب حشراتی همچون زنبور عسل هستند، گرده افشانی توسط حشرات صورت می‌گیرد. از گل‌آذین نر به‌دلیل خواص درمانی در طب سنتی، تهیه عرق بیدمشک، اسانس و معطر کردن مواد غذایی همچون نقل و حلوا استفاده می‌کنند.
.
این سنبله‌ها به رنگ زرد تا سفید و شبیه به دم گربه هستند و قبل از باز شدن برگ‌ها، ظاهر می‌شوند. هرچه زردی رنگ گل‌ها بیشتر باشد، کیفیت بهتری دارد. زمان باز شدن گل‌های این گیاه با توجه به شرایط اقلیمی از نیمه دوم اسفند تا فروردین ماه طول می‌کشد. زمان برگ‌دهی آن نیز بعد از باز شدن گل‌ها و در هفته دوم فروردین شروع میشود و با شروع فصل سرما در آبان ماه این برگ‌ها می‌ریزند. بیدمشک بومی خاورمیانه به‌خصوص کشور ایران است. همچنین این گیاه با نام‌های دیگر مثل: بید مصری، بید طبری، گربه بید، شاه بید نیز شناخته شده است. در برخی از مناطق ایران نیز این گیاه را به اسم هایی همچون بیمشک(سنندج)، مشبد(گرگان)، پیشی‌پیشی(ارسباران)، مشکفیک(کتول)، سوگورت(مینودشت) و دار فشفه در سردشت می‌شناسند. بیدمشک با کد بین‌المللی (HS Code): 060490 در جهان شناخته شده است.
.
فواید بیدمشک و ارزش غذایی آن
- این گیاه طبع سرد و مرطوبی دارد و در طب سنتی به‌عنوان دارویی برای تقویت قلب، رفع سردرد‌های گرم مزاجی و انعقاد خون شناخته شده است. علاوه بر اینها، ملین مزاج است و در رفع مشکلات گوارشی همچون اسهال کاربرد دارد. وجود ماده‌ای به اسم تانن در بیدمشک، باعث رفع درد و خستگی است و نوعی آرام‌بخش محسوب میشود که مصرف آن نشانه‌های استرس مثل تپش قلب را کاهش می‌دهد. در ایران باستان از شاخ و برگ این درخت به‌عنوان داروی ضد تشنج و ضد درد استفاده می‌کردند. همچنین استفاده از عصاره بیدمشک در قرون وسطا برای درمان افسردگی و برگ‌های این گیاه برای درمان سردرد و دندان درد رایج بودهاست. مصرف گل بیدمشک با شکر در طب سنتی برای تسکین بیماری‌های عصبی، درمان بی‌خوابی، دردهای عضلانی و روماتسیم توصیه شده است.
.
- بیدمشک حاوی مقادیر زیادی از ویتامین‌ها و مواد معدنی همچون کلسیم، آهن، پروتئین، منیزیم، فسفر، پتاسیم، سدیم، روی، زینک، مس، منگنز، سلنیوم، ویتامین C، انواع ویتامین‌های B ، تیامین، فولات است که هرکدام از اینها تاثیراتی بر سلامتی بدن دارند. پتاسیم موجود در این گیاه باعث تنظیم فشار خون میشود. به همین دلیل، مصرف عرق آن در طب سنتی به بیمارانی با فشار خون بالا توصیه میشود. همچنین مصرف عرق بیدمشک از ابتلا به فشار خون نیز پیشگیری میکند. این گیاه سرشار از اسید چرب امگا 3، اسید سیتریک و پروتئین است که مصرف آن بر کاهش قند خون تاثیر می‌گذارد. بنابراین مصرف آن به افراد دیابتی توصیه میشود. مقادیر زیادی از آهن و اسید فولیک در بیدمشک وجود دارد که مصرف متعادل این گیاه به‌صورت دم نوش یا عرق، برای رفع کم‌خونی موثر است.
.
- وجود ترکیبات سالیسیلات در این گیاه مانند قرص آسپرین عمل میکند و از ایجاد لخته خون و در نهایت سکته قلبی پیشگیری میکند. علاوه بر این، وجود ماده بورنیل استات در اسانس بیدمشک، مقوی قلب بوده و در حفظ سلامتی آن مفید است. همچنین برگ‌های این گیاه حاوی مقادیر زیادی از آنتی اکسیدان های فلاونوئیدها، لوتئولین، کوئرستین می‌باشد که در جلوگیری از ابتلا به سرطان، دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی موثر هستند.
.
- استرس و اضطراب یکی از معضلات زندگی ماشینی امروز بشر است که باعث مشکلات جسمی و روحی همچون درد عصبی و ناراحتی‌های معده می‌شوند. در طب سنتی مصرف عرق بیدمشک به کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند و از دردهای عصبی معده و اختلالات گوارشی رنج می‌برند توصیه میشود. همچنین این گیاه اشتها را افزایش می‌دهد و در درمان انسداد کبد و یرقان موثر است. علاوه بر اینها مصرف جوشانده برگ يا پوست درخت بيدمشك سبب دفع انگل‌ها و كرم‌هاي معده و روده میشود.
.
- خاصیت سم‌زدایی کبد و تصفیه خون بیدمشک بر کاهش چربی پوست، برطرف کردن جوش‌های سرسیاه، آلودگی‌های سطح پوست و پیشگیری از آکنه موثر است و با از بین بردن سلول‌های مرده، منافذ باز پوست را کوچک میکند، ضایعات پوستی را ترمیم کرده و آن را شفاف و صاف میکند. همچنین این گیاه بر رفع التهابات و زخم‌های پوستی و التیام زگیل موثر است.
.
- یکی دیگر از بی‌شمار خواص بیدمشک، کاهش عفونت‌ها و تب ناشی از سرماخوردگی و آنفولانزا است. خاصیت آنتی‌باکتریالی و ضد میکروبی این گیاه برای سرماخوردگی مفید است و مصرف عصاره پوست و عرق این گیاه سبب کاهش تب میشود. در زمان باستان آشوری‌ها، سومری‌ها و مصری‌ها از پوست و برگ بید به‌عنوان ضد‌تب و ضد درد استفاده می‌کردند. بقراط پدر علم پزشکی یونان نیز از دم نوش پوست بید به‌عنوان تب بر و کاهنده حرارت بدن یاد کرده است.
.
انواع کاربرد بیدمشک
علاوه بر کاربردهای دارویی و پزشکی بیدمشک، کاربردهای متفاوت دیگری از جمله خوراکی، صنعتی، اکولوژی و زیست محیطی، تامین انرژی، زینتی و … دارد. به همین سبب می‌توان آن را جزو درختان چند منظوره دانست.
.
- کاربرد خوراکی: از عرق و اسانس بیدمشک در تولید نقل، شربت، حلوا، بستنی و… استفاده می‌کنند. عرق بیدمشک بخش مهمی از تولیدات عرقیجات ایران را تشکیل می‌دهد.
- کاربرد صنعتی در زنبورداری: طبق تحقیقات، یکی از بهترین گرده‌های گل برای زنبورها، گرده گل بیدمشک است که غنی از مواد غذایی و برای زنبورهای عسل جذاب است. یکی از ویژگی‌های بارز این گیاه این است که گل‌های آن زودتر از دیگر گیاهان و در اواخر اسفند و اوایل فروردین باز می‌شوند، به همین دلیل وجود این درختان در مناطقی که زنبورداری وجود دارد بسیار مفید است.
- کاربرد اکولوژیکی و زیست محیطی: بیدها، یکی از عناصر اصلی در حفاظت منابع آب و خاک در حواشی رودخانه‌ها، نهرها، روستاها و مزارع هستند و از تنش‌های محیطی همچون گرما، خشکی، ریزگرد و آفات جلوگیری می‌کنند. احیای بیدستان‌های مخروبه و کاشت این درختان در حاشیه‌های رودخانه‌ها، نهرها و روستاها، علاوه بر بهبود کارکردهای اکولوژیکی، باعث ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی، اشتغال و افزایش درآمد بدون آسیب به محیط زیست و تخریب جنگل‌ها میشود.
- کاربرد در تأمین انرژی: درختان بید به دلیل رشد سریع به‌عنوان نوعی منبع سوختی در برخی از کشورها مانند سوئد استفاده می‌شوند. همچنین سوزاندن چوب‌های برخی گونه‌های بید انرژی زیادی تولید می‌کنند.
- کاربرد زینتی در فضای سبز: درخت و درختچه‌های بیدمشک به‌دلیل زیبایی، داشتن برگ‌های متراکم و همچنین خاصیت دفع آفات در بیشتر مناطق جهان به‌عنوان یک گیاه زینتی در فضاهای سبز کاشته می‌شوند.
.
انواع گونه‌های بیدمشک
- (salix aegyptiac) : یکی از رایج‌ترین انوع بیدمشک که بومی خاورمیانه به‌خصوص ایران است. به همین دلیل به بید ایرانی معروف است. همچنین این گونه در بسیاری از کشورها کشت میشود و کاربردهای زیادی دارد.
- (Salix discolor) : این گونه بومی آمریکا و به بید آمریکایی معروف است.
- (Salix caprea) : این گونه از بیدمشک در اوراسیا می‌روید و به آن بیدمشک اوراسیا، بید یا بید بز نیز می‌گویند.
- (Salix caprea pendula) : تفاوت این گونه با دیگر گونه های بیدمشک این است که به جای درخت ایستاده، به‌صورت یک پوشش زمینی رشد میکند.
- (Salix cinerea) : بید خاکستری بومی اروپا و غرب آسیا است و در تالاب های شرق ایالات متحده رشد میکند، اما به مهاجم بودن شهرت دارد و نباید به‌عنوان گیاه زینتی برای منظره سازی از آن استفاده شود.
شرایط کشت بیدمشک
بیدمشک اغلب به‌صورت وحشی در مناطق تالابی رشد میکند، اما با رعایت یکسری نکات می‌توان آنها را در حیاط، فضای سبز و مزارع کاشت. درخت بیدمشک در خاک‌های لومی عمیق و مرطوب حاشیه رودخانه‌ها رشد مناسبی داشته و درصورت کاشته شدن نیاز به آب زیاد دارد. همچنین این درخت در برابر تغییرات اب و هوایی مانند سرما مقاوم است. بیدمشک را می‌توان از دو طریق بذر و قلمه تکثیر کرد. ریشه‌های این درخت مهاجم و رونده است، در نتیجه باید فاصله کاشت رعایت شود. در حالت سنتی در حواشی نهرها و رودخانه‌ها بدون فاصله معین کشت شده‌اند اما فاصله مناسب کاشت درخت بیدمشک در هر ردیف 3 متر و فاصله ردیف‌ها از هم حداقل 4 متر است. با هرس کردن می‌توان درخت بیدمشک را در حد بوته یا درختچه نگه داشت.
.
خاک: بیدمشک خاک های لومی سبک، عمیق، مرطوب، غنی و با زه‌کشی مناسب را می‌پسندد. این گیاه در انتخاب نوع خاک سختگیر نیست و می‌تواند از خاک‌های سبک تا خاک‌های رسی سنگین رشد کند. خاک‌های قلیایی برای رشد آن خوب نیستند و در خاک‌هایی با اسیدیته پایین یا خنثی رشد بهتری دارد. همچنین این گیاه برای کنترل فرسایش خاک مفید است.
آب: گیاه بیدمشک رطوبت دوست است و تحمل خاک‌های خشک را ندارد و وجود رطوبت در خاک به رشد آن کمک میکند اما به غرقابی بودن خاک نیز واکنش نشان می‌دهد. به همین دلیل این گیاه به شکل طبیعی در مکان‌های نزدیک به آب مانند کنار نهرها و رودخانه‌ها رشد میکند. درختان بزرگ و بالغ تا حدودی برخی دوره‌های کوتاه مدت خشکی را تحمل می‌کنند اما در دوره خشکی رشدی نمی‌کنند و از کمیت و کیفیت شاتون‌ها در دوره بعدی کاسته میشود. در صورت عدم بارش، بهتر است یک یا دو بار در هفته آنها را به مقدار زیاد آبیاری کنید، چراکه خاک باید همیشه مرطوب باشد.
دما: بیدمشک نسبت به سرمای هوا مقاوم است و تا دمای حدود 25- سانتیگراد را تحمل میکند. همچنین درصورت مساعد بودن شرایط رطوبتی خاک، تا گرمای 35 درجه سانتیگراد را نیز می‌تواند تحمل کند اما در شرایط معتدل یا زمستان‌های سرد رشد بهتری دارد و با گرم شدن هوا سرعت رشد گیاه کند میشود.
نور: بیدمشک، گیاهی نورپسند است و آفتاب کامل را ترجیح می‌دهد. همچنین در شرایط نیم‌سایه نیز می‌تواند رشد میکند، اما در سایه کامل نمی‌تواند رشد کند. بیدمشک درصورتی در آفتاب مستقیم رشد مناسبی دارد که خاک سنگین و مرطوب باشد. نور کم، موجب بلند و باریک شدن ساقه‌های این گیاه و عدم شکل‌گیری سنبله‌ها، ریزش زود هنگام و کم عطر شده آنها میشود.
کوددهی: درخت بیدمشک نیاز زیادی به کوددهی ندارد اما پخش کردن کود پوسیده دامی یا خاک برگ به ضخامت حدود 10 سانتیمتر بر روی خاک، علاوه بر حفظ رطوبت، به تدریج مواد غذایی را وارد خاک میکند. پس از گذشت یک سال از عمر گیاه، کوددهی متعادل یک بار در سال و در فصل پاییز برای گیاه مناسب است.
.
مقاله پیشنهادی: پتانسیل صادراتی ایران: صادرات آویشن (Thymes)
تجارت جهانی بیدمشک
در سال 2021، تجارت محصولات گروه 060490، با حجم معامله 446 میلیون دلار،3172امین محصول پرمعامله جهان بودهاند و 0021/0درصد از کل تجارت جهانی را تشکیل داده است. بین سال‌های 2020 تا 2021، صادرات شاخ و برگ، شاخه‌ها و سایر بخش‌های گیاهان، 31 درصد افزایش یافته است و از 340 میلیون دلار به 446 میلیون دلار رسیده است.
ارزش کل صادرات این محصول در سال 2022، 408 میلیون و 871 هزار دلار آمریکا بوده است. کشورهای هلند(79 میلیون دلار)، هند(55 میلیون دلار)، چین(43 میلیون دلار)، اسپانیا( 21 میلیون دلار) و ایالات متحده( 17 میلون دلار) بزرگ‌ترین صادرکنندگان این محصول بودهاند.
.
.
.
.
حجم کل واردات این محصول نیز در سال 2022، 424 میلیون و 182 هزار دلار آمریکا بوده است. کشورهای ایالات متحده( 100 میلیون دلار)، هلند(98 میلیون دلار)، آلمان(51 میلون دلار)، فرانسه(22 میلیون دلا) و کانادا(15 میلیون دلار) بزرگ ترین واردکنندگان این محصول بودهاند.
.
.
.
.
این نقشه نشان می‌دهد که کدام کشورها مقدار بیشتری از شاخ و برگ، شاخه ها و سایر قسمت‌های گیاهان را صادر یا وارد می‌کنند. هر کشور بر اساس تفاوت در صادرات و واردات این محصول در طول سال 2021 رنگ آمیزی شده است:
در سال 2021، کشورهایی که بیشترین ارزش تجاری را در صادرات نسبت به واردات این محصول داشتند: چین (66.5 میلیون دلار)، هند (49.3 میلیون دلار)، مکزیک (15 میلیون دلار)، ایتالیا (12.8 میلیون دلار)، ایتالیا (12.8 میلیون دلار) و اسپانیا (12.5 میلیون دلار) بودند.
همچنین کشورهایی که بیشترین ارزش تجاری را در واردات نسبت به صادرات داشتند: ایالات متحده (78.5 میلیون دلار)، آلمان (47.5 میلیون دلار)، بریتانیا (25.1 میلیون دلار)، هلند (19.5 میلیون دلار)، هلند (19.5 میلیون دلار) و فرانسه (17.3 میلیون دلار) بودند.
.
مناطق رشد بیدمشک در جهان
همانطور که گفته شد، بیدمشک برخلاف نام علمی آن که بید مصری است، بومی خاورمیانه می‌باشد و بسیاری از گیاه شناسان منشا آن را ایران معرفی کرده‌اند. درکل پراکنش جهانی بیدمشک: ایران، جنوب شرقی آناتولی و قفقاز، عراق، افغانستان و پاکستان است.
آمار صادرات بیدمشک ایران به جهان
حجم کل صادرات جهانی ایران در سال 2022، 102 هزار دلار آمریکا و رتبه آن 63 است. میانگین مسافت کشورهای واردکننده 4383 کیلومتر و تمرکز صادرات 56/0 است.
بزرگ‌ترین واردکنندگان این محصول از ایران به ترتیب کشورهای هلند (74 هزار دلار آمریکا)، آلمان(15 هزار دلار آمریکا)، و فرانسه (8 هزار دلار آمریکا) بودهاند.
.
.
مناطق رشد گل بیدمشک در ایران
در ایران در استان‌های آذربایجان به‌خصوص آذربایجان غربی در (شهر ارومیه)، گرگان، مازندران، گیلان، اصفهان در ( منطقه برزک کاشان)، کرمان، شیراز، یزد و کرمانشاه بیدمشک تولید میشود.
